wika
Przemiany w produkcji rzemieślniczej, jakie następowały na przestrzeni XVI w. spowodowały proces przechodzenia poszczególnych państw na system gospodarki kapitalistycznej. Wiązało się to z jednej strony z nagromadzeniem stosownej ilości kapitału, a z drugiej z powstaniem rynku pracy najemnej. Pojawienie się pracy jako towaru na sprzedaż stało się niewątpliwym symptomem rozkładu ustroju feudalnego. System nakładczy, społeczny podział pracy związany z powstaniem manufaktur i ukierunkowanie produkcji głownie na zbyt, stanowią niewątpliwie pierwsze przesłanki gospodarki kapitalistycznej.
Pomyślna koniunktura nie ominęła także rolnictwa, chociaż w tej dziedzinie postęp techniczny był mniej widoczny i polegał zasadniczo na szerokim zastosowaniu żelaznych narzędzi do uprawy roli. Powszechnie panującym systemem uprawy była w dalszym ciągu trójpolówka, chociaż na najbardziej rozwiniętych obszarach rolniczych w Niderlandach, zaczęto stosować płodozmian. Ożywienie w rolnictwie spowodowane było stale rosnącym popytem na zboże i zaskakująco wysokim wzrostem jego cen w stosunku do produktów rzemieślniczych. Powszechna drożyzna, zwana również „rewolucją cen”, była zjawiskiem charakterystycznym dla gospodarki europejskiej XVI w. Jedną z głowionych jej przyczyn był napływ na rynki europejskie metali szlachetnych, sprowadzonych z innych kontynentów w wyniku wielkich odkryć geograficznych. Były także inne przyczyny w tym wzrost demograficzny i związane z nim migracje ludności ze wsi do miast na skalę wcześniej nie spotykaną. Wzrost cen nie był równomierny i jednakowy we wszystkich krajach. Przyjmuje się ze ceny w Europie na przestrzeni XVI w. Wzrosły 3-5 krotnie przy czym większy był wzrost cen artykułów rolnych niż przemysłowych.
Taka sytuacja zachęcała do inwestycji w rolnictwie i wpłynęła na aktywizację gospodarczą szlachty. Dotyczy to głownie nowej szlachty która zerwała z dotychczasowymi poglądami na kwestie gospodarcze, związane z posiadaniem ziemi na prawie rycerskim. Zjawisko aktywności gospodarczej szlachty jest charakterystyczne dla Europy okresu odrodzenia, wskazuje jednak wiele różnic. W Anglii ekspansja ta przejawiała się przedsięwzięciami o charakterze wczesnokapitalistycznej. Szlachta portugalska i hiszpańska skupiła się głownie na ekspansji kolonialnej. W Europie Środkowo-Wschodniej rozwinęła się gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Aktywność gospodarcza szlachty przyśpieszyła rozwój poszczególnych regionów. Najbardziej rozwinięte gospodarczo były północne Włochy i Niderlandy, gdzie pojawiały się zaczątki gospodarki kapitalistycznej, a produkcja rolna opierała się na silnych gospodarstwach rolnych, dzierżawionych przez chłopów, podczas gdy w Europie środkowowschodniej dominował folwark szlachecki, bazujący na pracy przymusowej (pańszczyźnie). Charakterystycznym bowiem zjawiskiem dla wschodnich obszarów kontynentu był wzrost obciążeń feudalnych, podczas gdy na zachodzie pojawiły się odwrotne tendencje i następowała likwidacja pańszczyzny. Umowna granica pomiędzy takimi regionami przebiegała wzdłuż Łaby. Niemniej podział ten, jak dobrze wiemy (np. na przykładzie Polski) zwany „dualizmem gospodarczym”, nie eliminował państw środkowo-wschodniej Europy z aktywnego uczestnictwa w pomyślnej koniunkturze gospodarczej, ale zaciążył na kierunku ich dalszego rozwoju.
Przełom XV/XVI w. jest ważnym okresem w dziejach handlu europejskiego. Nowy okres w wymianie towarowej otworzył wielkie odkrycia geograficzne. Dotychczasowy handel morski, koncentrujący się głównie w basenach Morza Śródziemnego i Bałtyku, przekształcił się w handel oceaniczny, operujący na oceanach Atlantyckim i Indyjskim. Odkrycie drogi morskiej do Indii wpłynęło na zmniejszenie obrotów w tzw. Handlu lewantyńskim, który od czasu zdobycia Konstantynopola przez Turków zaczął podupadać. Zmiany te przyczyniały się do spadku znaczenia dotychczasowych potęg handlowych a więc republik włoskich i miast hanzeatyckich. Obniżyło się natężenie kontaktów handlowych starymi lądowymi szlakami łączącymi Zachód ze Wschodem. Nowe centra handlowe jak Kadyks, Sewilla, Lizbona i Antwerpia związane były z handlem oceanicznym.
Obok średniowiecznych gildii kupieckich zaczęły postawać w XVI w. towarzystwa kupieckie zwane kompaniami handlowymi. Celem ich było zmonopolizowanie handlu z dalekimi krajami. Przodowała w tym względzie Anglia, gdzie już w początkach XVI w. powstałą Kampania Lewantyńska (1518), a następnie Kampania Afrykańska w 1536 r. i Kampania Moskiewska w 1555r.
Operacje handlowe prowadzone na szeroką skalę z zaangażowaniem pokaźnych kapitałów przyspieszyły rozwój bankowości. Pojawiły się także giełdy, najpierw wekslowe, a później towarowe. Organizowali je głównie Włosi, zarówno we własnym kraju, jak i w Londynie, Brugii, Antwerpii i Lyonie. Wzrósł także udział wielkich domów bankiersko-kupieckich w gospodarce europejskiej. Miały one charakter rodzinnych przedsiębiorstw handlowych, inwestycyjnych i kredytowych. Największe znaczenie zdobyła rodzina Fuggerów z Augsburga. Przedstawiciele jednej z gałęzi tego rodu, w 1516 roku osiedlili się w Krakowie pod nazwiskiem Fukier. Obok Fuggerów ważną rolę odgrywali Welserowie, Gossembrottowie, Hochstaterowie. We Włoszech do najsłynniejszych należały rodziny Affaitatich i Guicciardinich. Takich wpływowych rodzin było znacznie więcej. Ich siłą były ogromne pieniądze. Rodziny te jako wierzyciele wielu monarchów nie poprzestawały jedynie na działalności ekonomicznej ale aktywnie angażowały się w kwestie polityczne.
Moge tylko dodać, że pojawienie się wczesnokapitalistycznych form produkcji w Europie Zachodniej (w nikłej formie także w Europie Wschodniej) nie było równoznaczne z utwierdzeniem się nowych form gospodarki w życiu ówczesnych społeczeństw. Były to zaledwie pierwsze, nikłe początki kapitalizmu. Pełny rozwój nowych stosunków gospodarczo – społecznych był możliwy dopiero równocześnie z rozwojem prawdziwego, nowoczesnego przemysłu, czyli głównie w XIX wieku.